Veel opvoedvraagstukken kunnen op gedragsniveau worden opgelost. Dit geldt niet voor zich herhalende hardnekkige patronen. “Dan is een andere aanpak aan te raden”, weet José Koster. “Focussen op het gedrag betekent dat je je richt op de bovenstroom, hetgeen zichtbaar is, terwijl de kern van het probleem speelt in de onderstroom.” Je zou denken dat het zicht krijgen op wat hier speelt veel aandacht en geduld vergt. “Niets is minder waar”, benadrukt José. “Door te werken met een individuele Opvoedopstelling, een variant van een familie-opstelling, krijg je veelal in één sessie grip op wat er werkelijk in een gezin speelt.”
“Kinderen hebben ouderfiguren nodig die beschikbaar zijn in het hier-en-nu. Wanneer een kind geen beschikbaarheid, en daarmee ook veiligheid, ervaart ontstaat het risico op een onveilige hechting en ontwikkelt het kind patronen waardoor het de kind-plek verlaat. Het gaat bijvoorbeeld voor de ouder zorgen of bemiddelen tussen vader en moeder. Dit kan gebeuren wanneer de ouder onbewust een appèl doet op het jonge kind om een onvervuld verlangen te bevredigen. Dat kan verregaande gevolgen hebben. Het is hierbij belangrijk je te realiseren dat de ouder dit nooit doet uit kwade wil, maar omdat hij of zij zelf ook een gemis heeft. Een ouder heeft altijd liefde voor een kind, ook al ziet dat er soms niet zo uit, en geeft alles wat er te geven is ”
Kindperspectief werkt niet
In de hulpverlening is het van belang oog voor te hebben voor de dynamieken die spelen in de onderstroom. “Veelal richten professionals die werken met ouders en kinderen zich op het veranderen van gedrag van een ouder, met als doel een beter opvoedklimaat voor het kind. Helaas is dit doorgaans niet helpend bij hardnekkige problemen. Problematisch gedrag, zichtbaar in de bovenstroom, komt voort uit verstoorde dynamieken uit de onderstroom. Het is dan van belang om niet alleen kijken naar de interactie tussen de ouder en het kind en de opvoedvaardigheden van de ouder.”
Onderzoek onderstroom
José benadrukt dat het in die gevallen juist van belang is om na te gaan wat maakt dat een ouder niet stevig op de ouder-plek kan staan. “Om daar achter te komen, is het zinvol om met een systemische blik een onderstroom-onderzoek uit te voeren. Hoe heeft de ouder geleerd de eigen plek in te nemen in het systeem van herkomst, ook ten opzichte van de eigen ouders en eventuele broers en zussen? Welk patroon is zich aan het herhalen uit de eigen jeugd? Welke loyaliteiten liggen daaraan ten grondslag? Welke onvervulde verlangens of onverwerkte pijn ligt er nog bij de ouder die niet is doorvoeld? Wellicht heeft een ouder bijvoorbeeld zelf nooit geleerd om kind te zijn. Zo ja, dan is het heel ingewikkeld om in het eigen gezin beschikbaar te kunnen zijn op de ouderplek. Wanneer je niet goed hebt geleerd te ontvangen, wordt het moeilijk om te geven. Kortom, het is van belang om eerst de oorzaak in het eigen leven van de ouder boven water te krijgen. Door te focussen op de bovenstroom – dat wat zichtbaar is – kunnen we ouders niet echt helpen om hardnekkige patronen te doorbreken.”
Opvoedopstelling
In dit verband breekt José een lans om met ouders systemisch te kijken, en met behulp van een Individuele opstelling de oorzaak van een probleem aan het licht te brengen. “Tijdens een opstelling kan een ouder vrijkomen van het oude patroon waar zij in verstrikt zit waardoor er automatisch ruimte ontstaat om beschikbaar te zijn in het hier-en-nu. Veel professionals kennen de familie-opstellingen van Bert Hellinger of de opstellingen op tafel met duplopoppetjes. “De individuele opvoedopstelling is een variant daarop. We werken Individueel met behulp van vloertegels. De ouder staat zelf op de eigen tegel en kan daardoor krachtig ervaren hoe het met hem of haar gaat ten opzichte van het kind of partner waarmee spanning wordt ervaren. Tijdens de opstelling komt de werkelijke oorzaak vanzelf aan het licht en kan de ouder een nieuwe beweging maken en daardoor stevig op de ouderplek gaan staan. Wanneer de ouder weer thuiskomt blijk dit steeds een direct effect te hebben. Omdat we werken met ouders met een opvoed-vraag heet het een Opvoedopstelling. Je kunt deze methodiek overigens op alle soort vragen toepassen. Ook vragen over persoonlijke ontwikkeling of organisaties kunnen een goede start zijn voor een Individuele Opstelling. Deze specifieke manier van opstellen is ontwikkeld door Marianne Langemeijer.
Dynamiek wordt zichtbaar
Bij de start van een sessie wordt de ouder uitgenodigd om een tegel voor zowel zichzelf als voor het kind waarmee het een probleem ervaart, neer te leggen. “Dit geeft inzicht in het onderlinge contact. Dat kan heel anders zijn dan uit gesprekken naar voren komt. Je ziet bijvoorbeeld direct hoe de ouder de plek, afstand of de nabijheid ervaart. Het kan bijvoorbeeld voorkomen dat een ouder een kleine tegel voor zichzelf uitkiest en een grote voor haar kind. Er klopt dan iets niet in de systemische ordening. Er is dan sprake van een systemische vergissing. De realiteit is dat de ouder de grote is en het kind de kleine. Wanneer een ouder zichzelf als klein ervaart ten opzichte van het kind en het kind ervaart als groter, wordt het kind onbewust te zwaar belast. Wanneer je zicht hebt op wat er speelt kun je vervolgens de ouder helpen dit patroon dat is ontstaan, doorbreken. Dan merk je al snel dat de verandering van het innerlijk beeld van de ouder de sleutel is. Een ouder zal dan geen ongezond appèl meer doen op het kind. Werken met opstellingen blijkt een krachtige methode om in het hier-en-nu de systemische dynamieken te doorbreken. Hierdoor kan de ouder een beweging maken om weer beschikbaar te zijn.”
Terugdringen wachtlijsten
Met de Individuele Opvoedopstelling kom je direct tot de kern. Negen van de tien keer zie ik de ouder na zo’n sessie nooit meer terug. Ik hoop dat veel meer hulpverleners hiermee gaan werken. Dit kan enorm helpen bij het terugdringen van wachtlijsten.”
Interview Vakblad Vroeg
